Лицензиялаш тизими тўғри йўлга қўйилмаса, бу омил мамлакатда бизнес юритиш ва ривожлантиришга жиддий тўсиқ бўлади. Давлат хизматлари кўрсатишни ислоҳ қилиш бўйича халқаро эксперт Гиоргий Цхакая ўз колонкасида ислоҳотларни қандай тўғри олиб бориш ҳақида ҳикоя қилади..

Муаллиф ҳақида. Гиорги Цхакая — бошқарув консалтинги соҳасида 17 йиллик иш тажрибасига эга халқаро консультант. 8 йилдан ошиқроқ Грузиянинг иқтисодиёт вазири ўринбосари, адлия вазири ўринбосари, даромадлар хизмати бош директори/молия вазири ўринбосари, Тбилиси ҳокими ўринбосари ва бошқа юқори раҳбарлик лавозимларида фаолият олиб бориб, мамлакатдаги дастлабки институционал ва ҳуқуқий ислоҳотларни ўтказишда раҳбарлик қилган. 2012 йилдан, давлат хизматидан кетганидан сўнг, 10 йилдан ошиқроқ вақт давомида халқаро маслаҳатчи ва гуруҳ раҳбари сифатида Гиорги Жаҳон банки, ХВФ, USAID ва бошқа тан олинган донорлик лойиҳалари доирасида 18 мамлакатда йирик тартибга солиш ва институционал ислоҳотлар устида ишлаган. У менежмент соҳасида фан номзоди бўлиб, иқтисодиёт ва молия магистри даражасига эга (2005−2007). 2011−2012 йилларда Стэнфорд олий бизнес мактабини Ижроия бошқаруви дастури бўйича тамомлаган.

Лицензиялаш соҳасида ислоҳот камдан-кам ҳолларда иҳоталанган ҳолда содир бўлади. Кўпинча бизнесни лицензиялаш тизимини такомиллаштириш мамлакатнинг бизнес ва инвестиция муҳитини яхшилашга қаратилган ислоҳотлар дастурининг фақат биттаси ҳисобланади. Мураккаб, такрорланадиган, кўп вақт талаб қиладиган, қиммат ва кўп босқичли таомиллар ва жараёнлар бизнесга оғир юк бўлиб тушади, бу эса кўплаб мамлакатларда бизнес юритиш учун жиддий тўсиқ бўлади. Шу сабабли ўз мамлакатларида ишбилармонлик муҳитини яхшилашга ҳаракат қилаётган ҳукуматлар лицензиялаш тизимини модернизация қилишни ўз ислоҳотларининг марказига қўйишади.

Лицензиялаш соҳасида ислоҳот лицензиялар сонини мумкин бўлган минимал даражага туширишга, фақат зарур лицензияларни сақлаб қолган ҳолда лицензиялаш қамровини (лицензияни талаб қиладиган корхоналар улушини) камайтиришга, лицензиялаш тартиб-қоидалари билан бир қаторда кўплаб талабларни соддалаштиришга қаратилган бўлиши керак, бу эса тизимлаштирилган ва соддалаштирилган лицензиялаш режимига олиб келади.

Ўзбекистонда умумий ҳисобда лицензия ва рухсатномалар бериш билан боғлиқ жами 260 дан ортиқ давлат хизмати мавжуд бўлиб, уларнинг аксарияти офлайн режимда тақдим этилган ва 6 ойгача давом этган. Бюрократик юклама ва коррупция хавфини камайтириш мақсадида БМТТД ва ЕИ Адлия вазирлиги билан ҳамкорликда «Ўзбекистоннинг қишлоқ жойларида давлат хизматларини кўрсатишни такомиллаштириш ва бошқарув даражасини ошириш» қўшма лойиҳаси доирасида ҳукуматга «Лицензия» ахборот тизими — онлайн лицензиялаш платформасини яратиш орқали лицензиялаш тизимини рақамлаштиришда кўмаклашди. 2021 йилда портал ишга туширилгандан бери 310 мингдан ортиқ аризалар онлайн тарзда кўриб чиқилиб, мурожаатчиларнинг миллиардлаб маблағлари ва 750 мингдан ортиқ қоғоз варақлари тежалди.

Яхши лицензиялаш таомили одатда лицензиялаш тизимини меъёрий-ҳуқуқий базадаги доимий ва асоссиз ўзгаришлардан ҳимоя қилувчи асосий қонунларга асосланади, бу эса, ўз навбатида, бизнес учун шаффофлик, барқарорлик ва башорат қилишни таъминлайди.

Қонун лицензияланиши керак бўлган фаолият турларини белгилайди, лицензия олиш мезонларини аниқлайди ва коррупциянинг олдини олиш ва лицензиялаш тизимини соддалаштиришнинг қуйидаги асосий тамойилларини жорий этади:

• мамлакатдаги барча амалдаги лицензияларнинг тўлиқ рўйхатини киритиш;
• лицензияларни оддий хабар бериш тартиб-қоидаларига ва ахборот туридаги актларга айлантириш;
• лицензиялаш органларининг хулқ-атвори ва ташкилий маданиятини ўзгартирадиган ва уларга хизмат кўрсатиш усулларини тубдан ислоҳ қиладиган, уларни кўпроқ хизматга йўналтирилган ташкилотга айлантирадиган мажбурий «Ягона ойна» тамойилини жорий этиш;
• «Сукут розиликни англатади» каби мажбурий тамойилнинг жорий этилиши нафақат аризалар, балки қонун ҳужжатларида белгиланган муддатларда аризаларни кўриб чиқиш ва лицензиялар ва рухсатномаларни бериш учун қатъий муддатлар ҳамда батафсил тартибларни белгилашга имкон беради ва шу билан давлат органларини ҳар доим ҳуқуқий мажбуриятлар ва ўрнатилган муддатларга риоя қилувчи самарали ва масъулиятли ташкилотга айлантиради;
• лицензиялашни тартибга солишда таваккалчиликка асосланган ёндашувни жорий этиш;
• ўз қадриятлари ва бошқаларни исботлаш мақсадида қоидаларни сақлаб қолишни хоҳловчи давлат органларига исбот этиш юкламасини қўйиш.

Ҳар бир бизнес-лицензияси реинжинирингидан сўнг охирги қадам сифатида бизнесни лицензиялаш учун электрон иловалар ва тўлов тизимларининг тўлиқ жорий этилишига кўмаклашиш керак.

Нима учун тадбиркорлик фаолиятини лицензиялаш тизимини ислоҳ қилиш зарур?

Ишбилармонлик муҳитини ислоҳ қилиш, шу жумладан, лицензиялаш ислоҳоти, одатда, бизнес ва инвестиция муҳитини кенгайтиришга, бизнесни бошлаш ва юритиш жараёнида шаффофлик ва ҳисобдорликни оширишга, рухсатномалар ва лицензиялар сонини минимал даражага туширишга ва лицензияни қамровини камайтиришга қаратилган бўлиши керак.

«Газета.uz»да реклама

Ислоҳот, шунингдек, лицензиялаш бериш тартиб-қоидалари билан бир қаторда кўплаб талабларни рационализация қилиш ва соддалаштиришга қаратилган бўлиши керак ҳамда барча ташаббуслар натижасида ислоҳот юқори даражадаги бюрократия ва баъзан коррупцияга олиб келадиган мураккаб, кўп вақт талаб қиладиган ва қиммат тизимни оқилона ва самарали меъёрий-ҳуқуқий базага келтирилган тизимли ва соддалаштирилган лицензиялаш режимига айлантирилиши заруриятини кўрсатиши керак.

Шуни таъкидлаш керакки, тадбиркорлик фаолиятини лицензиялаш тизимини ислоҳ қилиш доирасида лицензиялар ва барча турдаги рухсат берувчи ҳужжатларни бериш, олдиндан авторизация қилиш, олдиндан келишиш, аккредитация, сертификатлаш, олдиндан декларация қилиш, хабар бериш, рўйхатдан ўтказиш ёки давлат реестрида рўйхатга олиш ва бошқа шу каби турли хил лицензиялар қамраб олинади.

Риоя қилиниш зарур бўлган лицензиялаш тизимининг асосий мақсади шундан иборат бўлиши керакки, қоидалар амал қиладиган хусусий корхона томонидан амалга ошириладиган иқтисодий фаолиятга хос бўлган потенциал хавфларнинг рўёбга чиқишининг олдини олиш бўлиши керак. Шундай қилиб, бизнесни лицензиялашнинг замонавий ва ҳаётий тизими ҳукумат томонидан амалга ошириладиган қонуний тартибга солиш мақсадларига эришиш ва жамоатчиликни потенциал хавфларнинг рўёбга чиқишидан ҳимоя қилишга хизмат қилиши керак.

Шундай қилиб, бизнесни лицензиялашнинг замонавий ва ҳаётий тизими ҳукумат томонидан амалга ошириладиган қонуний тартибга солиш мақсадларига эришиш ва жамоатчиликни потенциал хавфларнинг рўёбга чиқишидан ҳимоя қилишга хизмат қилиши керак.

Аммо лицензиялаш таомилининг қонунийлигини қандай ўлчаш мумкин? Жуда оддий усул бор — қуйидаги саволлар рўйхатидан фойдаланиб, сиз олдингизга қўйилган саволларга осонгина жавоб топишингиз мумкин:

• У ёки бу лицензия нима учун керак?
• Бундан жамоатчилик фаровонлиги, инсон ҳаёти ва соғлиғини ҳимоя қилишда фойдаланиладими?
• Бу жамоат хавфсизлигини ҳимоя қилиш учун муҳимми?
• Бу атроф-муҳитни ҳимоя қилиш ва ифлосланишнинг олдини олиш учун муҳимми?
• Бу миллий хавфсизликни ҳимоя қилиш учун муҳимми?
• Бу тугайдиган ресурслар, жумладан, табиий ресурсларнинг тақсимланишига таъсир кўрсатадими?
• Бу энг яхши тартибга солиш вариантими ёки иқтисодий жиҳатдан самаралироқ ва ушбу хавфларнинг олдини олишга қаратилган бошқа тартибга солиш вариантлари борми?
• Текшириш органини хабардор қилиш ва режали ҳамда режадан ташқари текширувларни ўтказиш лицензиялаш воситаси каби самарали ва ишчан бўладими?
• Ҳужжатли текширувлар, жисмоний текширувлар, намуна олиш, лаборатория таҳлиллари, бозорни мониторинг ва назорат қилиш каби турли хил расмий назорат турлари лицензиялаш воситаларига қараганда арзонроқ вариант бўладими?
• Тўлиқ ёки қисман тартибга солиш ёки ўз-ўзини бошқариш схемаларига ўтиш самарали жавоб ва янада амалий ечим бўладими?
• Юқорида айтиб ўтилган тартибга солувчи моделларни қўллаш бизнес хатти-ҳаракатларига қандай таъсир қилади — умумий мувофиқлик, шунингдек, хавфсизлик даражаси яхшиланадими ёки ёмонлашади?

Лицензиялаш тизими тўғри ишлаб чиқилмаган бўлса, бу мамлакатда бизнесни юритиш учун жиддий тўсиқ бўлади. Мураккаб, такрорланувчи, узоқ, қиммат ва кўп босқичли процедуралар ва жараёнлар бизнес ҳамжамияти учун мувофиқлик нуқтаи назаридан оғир юк бўлиб қолади ва агар уларга риоя қилинса, бунга бизнес учун катта харажатлар эвазига эришилади, айниқса КЎБ (кичик ва ўрта бизнес), чунки бу иқтисодиётнинг корпоратив тузилмасида аксарият кўпчиликни ифодалайди.

Ҳаддан ташқари тартибга солиш ва бюрократия туфайли корхоналарнинг фойдаси ва даромадлари қисқармоқда, бандлик ва иш ўринларини яратиш эса пасаймоқда, бу эса, ўз навбатида, ҳосилдорлик ва фаровонлик даражасини камайтиради ва норасмий ва яширин иқтисодиётнинг ўсишига ва қулай коррупция муҳити яратилишига олиб келади. Аммо бу, энг аввало, соғлиқни сақлаш ва инсон ҳаёти, жамоат ва миллий хавфсизлик ва атроф-муҳит ҳисобидан амалга оширилади, яъни нотўғри ишлаб чиқилган лицензиялаш тизими нафақат қонуний тартибга солиш мақсадларига хизмат қилмайди, балки юқорида санаб ўтилган қадриятлар ва миллий манфаатларга таҳдид солади.

Лекин, биринчи навбатда, бу аҳоли саломатлиги ва инсон ҳаёти, жамоат ва миллий хавфсизлик ҳамда атроф-муҳитга зарар келтиради, я’ни ното’г’ри ишлаб чиқилган лицензиялаш тизими нафақат қонуний тартибга солиш мақсадларига хизмат қила олмайди, балки юқорида қайд этилган қадриятларни ҳам хавф остига қо’яди. ва миллий манфаатлар.

Ислоҳотларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш (босқичма-босқич ёндашув)

1. Давлат органлари томонидан берилган ҳар бир мавжуд лицензия инвентаризация, таҳлил қилиш ва ўрганиш.
2. Ҳар бир мавжуд рухсат этувчи ҳужжатнинг бизнес ҳамжамияти, айниқса КЎБга, тартибга солувчи таъсирини баҳолаш.
3. Ҳар бир рухсат этувчи ҳужжатни бериш билан боғлиқ барча жараёнлар ва тартибларни ўрганиш.
4. Ҳар бир лицензияни бекор қилиш ёки бошқа тартибга солиш механизмига ўтказиш билан боғлиқ турли хил сценарий ва хавфларни баҳолаш.
5. Лицензия берувчи органларнинг институционал имкониятларини, шу жумладан, мавжуд АКТ воситаларини ва рақамлаштириш даражасини ўрганиш.
6. Ўз-ўзини тартибга солиш тегишли ва самаралироқ механизм деб ҳисобланганда, тадбиркорлик фаолиятининг ҳар бир турини расмий тартибга солишни бизнес ҳамжамиятининг бирлашмалари ва ташкилотлари қўлига ўтказиш имкониятларини баҳолаш.
7. Лицензиялар шартлари устидан назорат функцияларини мустақил учинчи томон ташкилотларига топширишнинг мақсадга мувофиқлигини баҳолаш.
8. Қонуний мақсадларга хизмат қилмайдиган ёки инсон ҳаёти ёки соғлиғи, атроф-муҳит, мулк ва бошқалар учун хавфларнинг олдини олмайдиган лицензияларни бекор қилиш ёки ўзгартириш.
9. Илғор тажрибалар асосида ҳамда мамлакатнинг хусусияти ва воқелигини ҳисобга олган ҳолда лицензиялаш ва рухсат берилиши керак бўлган бошқа фаолият турлари учун меъёрий-ҳуқуқий базани ишлаб чиқиш.
10. Иқтисодий, ижтимоий ва экологик хатар даражасига мувофиқ лицензиялар ва рухсатномаларни олиш учун тегишли назорат тизимини ва мувофиқ тартибларни аниқлаш.
11. Коррупциянинг олдини олиш ва лицензиялаш/рухсат бериш тизимини оптималлаштириш учун бир қатор инновацион механизмлар ва асосий тамойилларни амалга ошириш орқали тегишли қонунчилик базасини ишлаб чиқиш.
12. Рақамлаштириш ва онлайн/рақамли хизматларга айлантириш.

Лицензиялаш асослари тўғрисидани юқори даражадаги қонун

Тўғри ишлаб чиқилган ва узлуксиз ишлайдиган лицензиялаш тизимлари одатда юқори даражадаги ҳуқуқий ҳужжатларга, масалан, бизнесни лицензиялаш режими учун тамойилларни белгилайдиган ҳадли қонунларга таянади. Бундай муҳим ҳуқуқий ҳужжатлар ҳокимиятнинг барча тармоқлари ўртасидаги умуммиллий консенсуснинг яхши намунасидир, айниқса, улар ижро этувчи ҳокимият томонидан ишлаб чиқилган ва ташаббус кўрсатилан ва мамлакат қонун чиқарувчи ҳокимияти томонидан тасдиқланган.

Норматив-ҳуқуқий база тасвирининг тўғри ишлаб чиқилган тўлиқ версиясини ишлаб чиқиш учун жумбоқнинг мос келувчи қисмларини топиш жуда муҳимдир — сиёсат, қонунчилик, лицензиялаш, рухсатномалар, авторизация, сертификатлаш, рўйхатдан ўтказиш, текшириш ва ҳ.к. Алоҳида равишда, ушбу тартибга солиш чораларининг ҳеч бири хавфсизлик ва ҳимоянинг асосий мақсадига эришиш учун етарли эмас, аммо турли хил тартибга солиш воситаларининг барча қисмларининг ўзаро таъсири ва интеграцияси мамлакатда хавфсизликни таъминлайди.

Шунингдек, лицензиялар ва рухсатномаларни беришга ёндашувларни оптималлаштириш орқали сезиларли ютуқларга эришиган бошқа мамлакатларнинг лицензиялаш соҳасидаги илғор тажрибаларини кўриб чиқиш жоиз. Халқаро тажрибани ўрганиш бизга илғор тажрибаларни қўллаш ва бошқа мамлакатлар томонидан йўл қўйилган хатоларни такрорламаслик имконини беради.

Халқаро илғор тажрибага мувофиқ, хавфсизликни таъминлаш мақсадига эришиш учун ҳукуматлар қўл остидаги турли хил тартибга солиш воситаларидан фойдаланишлари керак, масалан:

• сиёсатнинг устувор йўналишлари энг юқори иерархия қонунида аниқ ва қатъий белгиланган бўлиши керак, барча қоидалар ва тартибга солиш механизмларига хатарга йўналтирилган тамойилларни мажбурий қўллаш — хатарли эмас, тартибга солинмаган;
• барча мажбурий талаблар оммага эълон қилиниши ҳамда барча корхоналар ва жамоатчилик учун осон ва очиқ бўлиши керак — нашр этилмаган, кучга кирмаган;
• лицензиялаш тўғрисидаги асосий қонун фундаментал тамойилларни белгилаб бериши керак: сукут-розилик; битта ойна; рақамли лицензиялаш;
• асосий қонун барча рухсат этувчи ҳужжатларнинг тўлиқ рўйхатини, уларнинг турлари ва кўламини тақдим этиши керак — бу ҳадли қонунга киритилмаган, мавжуд эмас;
• асосий қонун барча текшириш органлари ва уларнинг фаолият соҳаларининг тўлиқ рўйхатини кўзда тутиши керак — қонун доирасида эмас, мавжуд эмас;
• ўз-ўзини тартибга солиш ва ўз вақтида ҳисобот беришни рағбатлантириш керак.

Салбий ишбилармонлик муҳити — ҳокимият ва жамият учун «йўқотиш» сценарийси, чунки аҳоли кўпроқ иш жойларини йўқотади, даромад, фойда, маҳсулдорлик ва бойлик камаяди, натижада ҳокимият кўпроқ солиқ, даромад ва бойликни йўқотади, лекин биринчи навбатда улар жамоатчилик ишончини йўқотади. Тўғри ишлайдиган ва таваккалчиликка асосланган лицензиялаш тизими учун асосий тамойилларни белгилаб, юқори даражадаги ҳадли қонунда акс эттирилган яхши ишлаб чиқилган лицензиялаш тизими учун мустаҳкам пойдевор яратиш орқали бундай ўзаро манфаатсиз моделдан қочиш керак.

Умуман олганда, ислоҳотчи раҳбариятнинг юқори сиёсий даражадаги ва мамлакатнинг биринчи рақамли шахслари тимсолида жамланиши — бу муҳим аҳамиятга эга ва давлат секторининг ҳар қандай соҳасида муваффақиятли ислоҳотлар сари сезиларли тараққиётни таъминлайди. Шунинг учун Ўзбекистонда юқори лавозимли амалдорлар тегишли вазирлик ёки давлат идораларида лицензиялаш ислоҳотларини қўллаб-қувватлаши муҳимдир., чтобы в Узбекистане высокопоставленные чиновники поддержали реформу лицензирования в соответствующих министерствах или государственных ведомствах.